Whither the liberal international order? A Europe-Japan Dialogue

1. sesja: What is Russia’s endgame? Authoritarianism and the world order

2. sesja: Interventions, security and democracy: lessons from the West´s policy in the Middle East and North Africa

3. sesja: The international order in East and Southeast Asia: towards a new status quo?

Końcowa debata przy okrągłym stole: Europe, Japan… Who and how will salvage the liberal world order?

13 marca Warszawskie Biuro ECFR zorganizowało jednodniową konferencję Whither the international liberal order? A Europe-Japan Dialogue. W wydarzeniu wzięli udział dyplomaci, politycy oraz wysokiej rangi eksperci z Europy i Japonii, którzy podczas 4 sesji plenarnych mieli okazję wymienić się poglądami na kondycję nowego porządku liberalnego, w tym na rolę, jaką odgrywa Rosja oraz autorytaryzm, skutki zachodnich interwencji militarnych na Bliskim Wschodzie oraz porządek międzynarodowy we wschodniej i południowo-wschodniej Azji. Konferencja zakończyła się debatą przy okrągłym stole, podczas której eksperci zastanawiali się nad przyszłością liberalnego porządku oraz nad zmianami, jakie kraje zachodnie mogłyby poczynić, by zachować liberalne status quo w relacjach międzynarodowych, jak również o możliwych reformach, które mogłyby go dostosować do zmieniającej się sytuacji politycznej.

Konferencja zgromadziła 60 uczestników konferencji, a na szczególną uwagę zasługuje udział osobistości, takich jak Aleksander Smolar, Ulrich Speck, Amb. Akio Kawato, Dejan Jović, Konstanty Gebert, Anthony Dworkin, Tomáš Klvaňa, Satoshi Ikeuchi, Mathieu Duchâtel, Hiroko Maeda, Tamas Matura, Jiří Pehe, J.E. Shigeo Matsutomi, Adam Daniel Rotfeld i Francois Godement.

Celem wydarzenia było stworzenie przestrzeni dla otwartego dialogu pomiędzy japońskimi oraz europejskimi ekspertami i politykami. Projekt przyczynił się do wzrostu wzajemnego zrozumienia oraz wzmocnił zainteresowanie Europejczyków Japonią, co jest szczególnie ważne w okresie zmian na scenie międzynarodowej, których jesteśmy obecnie świadkami. Ponadto projekt umożliwił europejskim oraz azjatyckim interesariuszom zidentyfikowanie potencjalnych pól współpracy pomiędzy tymi dwoma regionami.

Dyskusja, która toczyła się podczas konferencji, dotykała zarówno konkretnych zagadnień, jak i szerszych problemów związanych z konceptualizacją liberalnego porządku międzynarodowego. Główne ustalenia są przedstawione poniżej:

Czym jest liberalny porządek międzynarodowy?

• Liberalny porządek międzynarodowy, opierający się na demokracji, wolnym handlu i praworządności w stosunkach międzynarodowych, natrafił na konkurencyjne projekty i jest kontestowany zarówno z zewnątrz, jak i od środka. Wyzwania te wykraczają poza problemy społeczno-ekonomiczne i dotyczą raczej podstawowych wartości liberalnego porządku.

• Europa jest podatna – zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i w kwestiach bezpieczeństwa – na osłabienie liberalnego porządku i nie może już zakładać, że Stany Zjednoczone będą dalej podejmować się wysiłku jego utrzymania. Musi zatem przejąć ich rolę i wykorzystać swoją przewagę ekonomiczną, soft power i inne narzędzia, takie jak sprzedaż broni, by utrzymać w mocy liberalne pryncypia i zapobiec szkodliwym konfliktom.

• Obrona porządku liberalnego wymaga wyjścia poza myślenie wyłącznie o USA i spojrzenia w kierunku innych liberalnych demokracji, które posiadają niewykorzystany potencjał w dziedzinie stosunków międzynarodowych, ze szczególnym uwzględnieniem Niemiec oraz Japonii.

• Termin „porządek liberalny” jest sam w sobie niewystarczająco dobrze zdefiniowany i składa się z wielu komponentów, między którymi występują napięcia. Jego różne elementy rozprzestrzeniły się na całym świecie, ale doświadczenia są różne w różnych regionach. Należy również zachować na uwadze rozróżnienie pomiędzy porządkiem opartym na wartościach liberalnych oraz porządkiem realizowanym przez liberalne państwa – te dwa rozumienia mogą się pokrywać, niemniej jednak często liberalne podmioty podejmują działania sprzeczne z wartościami liberalnymi.

• Ponadto liberalny porządek międzynarodowy powstał z jednej strony dzięki kombinacji presji procesów globalizacji, postępu naukowego i gospodarczego, a z drugiej strony dzięki świadomym działaniom politycznym. Choć decyzje polityczne można unieważnić, to stojące u ich podstawy procesy gospodarcze i techniczne będą trwać. Zatem, nawet jeżeli porządek liberalny jest aktualnie narażony na różne naciski, trudno będzie go zniszczy.

• Zasady międzynarodowego porządku liberalnego nigdy nie zostały w pełni zaakceptowane przez wszystkich jego uczestników, zwłaszcza że jego aspekt solidarnościowy stoi w pewnej sprzeczności z normami suwerenności zapisanymi w Karcie Narodów Zjednoczonych.

• Japonia dokłada starań, by współpracować ze Stanami Zjednoczonymi i administracją Donalda Trumpa. Z jej perspektywy obecna sytuacja jest podobna do innych trudnych okresów zmian władzy w amerykańskiej administracji, na przykład po wyborach w 1980 i 1992 r. Zdaniem Japończyków potrzeba czasu, by odbudować relacje oraz ocenić kierunek, w którym podąży nowa administracja prezydenta Trumpa. Niemniej jednak Japonia widzi w tej nowej sytuacji możliwość odegrania przez Unię Europejską znacznie większej roli na arenie międzynarodowej

Rosja: Autorytaryzm i światowy porządek

• Rosja postawiła się w pozycji oponenta liberalnego porządku międzynarodowego. W miejsce obecnego multilateralizmu opartego na regułach i interakcjach typu win-win, Rosja proponuje wielobiegunowy świat oparty na power politics, niskim zaufaniu i grach o sumie zerowej, które umożliwiłby jej większy udział w polityce międzynarodowej. W systemie trójbiegunowym (USA, Chiny, Rosja) nie ma miejsca dla Europy czy Japonii.

• Rosja zachowuje wyjątkową atrakcyjność w krajach Zachodnich Bałkanów, gdzie międzynarodowy porządek liberalny przestał być postrzegany jako pożądany i nieuchronny. Jest to wynikiem widocznych wad liberalnych demokracji, konsekwencjami ogłoszenia niepodległości Kosowa, blokowaniem procesu rozszerzenia Unii oraz sekurytyzacją migracji. By ożywić liberalny porządek w tym regionie, niezbędne są odważne działania polityczne, takie jak na przykład spełnienie obietnic związanych z rozszerzeniem Unii.

• Rosyjscy przywódcy postrzegają samych siebie jako będących w stanie wojny z Zachodem i w swoich poczynaniach w stosunku do zachodniego świata są w zdolni do użycia różnych instrumentów, zarówno militarnych, jak i niemilitarnych. Rosja sprytnie korzysta z jej współzależności z Zachodem i wykorzystuje transnarodowe sieci na wszystkich poziomach – legalnych, formalnych, nieformalnych oraz kryminalnych.

• Rosja jest świadoma swojej słabości i wierzy, że jest zmuszona do wyboru między światem skoncentrowanym wokół Chin lub wokół USA. Rosyjscy liderzy nie obawiają się Chin tak bardzo, jak Zachodu, ponieważ Chiny nie zagrażają ich wizji rządów i warunkom ekonomicznym.

• Można zauważyć znaczące różnice w postrzeganiu Rosji przez Japonię i Europę. Podczas gdy europejscy prelegenci postrzegali Rosję jako poważne zagrożenie, jeden z japońskich uczestników podkreślił jej słabość na Dalekim Wschodzie. Co więcej, europejskie strategie wojskowe skupione są na siłach lądowych, podczas gdy w Azji Wschodniej prymat zachowuje marynarka wojenna.

Lekcje z polityki świata zachodniego wobec Bliskiego Wschodu oraz Północnej Afryki

• Porządek liberalny na Bliskim Wschodzie był zestawem idei – prawa międzynarodowego i suwerenności, demokracji i praw człowieka, porządku i stabilności w regionie – które zawsze było trudno pogodzić. Aktualnie „pozostaje on konkurencyjny, ale nie jest bez konkurentów”, jako że Rosja oferuje łatwiejszą, choć nie tak kompletną i w dłuższym terminie kontrproduktywną, wizję opartą na obronie panujących reżimów i opozycji zarówno do popularnych ruchów, jak i terroryzmu islamskiego.

• Doświadczenia Arabskiej Wiosny uwidoczniły uniwersalność dążenia do rządów prawa i obrony praw człowieka, jak i złożoność demokracji liberalnej. Uczestnicy zauważyli przypadki rozdziału liberalizmu od demokracji oraz zastanawiali się nad tym, czy wcześniejsze rządy prawa nie są warunkiem koniecznym dla wszelkich prób demokratyzacji.

• Wartości liberalne zachowują potencjał rozbudzania aspiracji na Bliskim Wschodzie, jednak wiara w ich uniwersalność ucierpiała w wyniku niepowodzeń Arabskiej Wiosny. Europa musi zatem starannie dostosować swoje podejście do regionu: powstrzymać rozwój ekstremizmu, przemyśleć swoje stanowisko wobec kwestii tożsamościowych i asymilacji, wzmocnić swoje soft power oraz zwiększyć pomoc humanitarną, jak również zadbać o zrównoważony rozwój. Wszystko to może pomóc ograniczyć straty, jakie liberalny porządek międzynarodowy może ponieść w wyniku regionalnych wstrząsów. Podsumowując, świat zachodni musi z pokorą zrewidować swoją politykę w tym regionie.

Porządek międzynarodowy we Wschodniej i Południowej Azji

• Architektura bezpieczeństwa międzynarodowego we Wschodniej Azji jest oparta na odstraszaniu oraz powściągliwości, a nie na zasadach prawnych i normach. Próby budowania wzajemnego zaufania nie powiodły się, czego skutkiem jest militaryzacja państw tego regionu. Inicjatywy mające na celu integrację polityczną lub ochronę uchodźców również ustąpiły prymatowi suwerenności państw. Z drugiej strony, kraje tego regionu są wyjątkowo przywiązane do wolnego handlu, a niektóre z nich mogą się pochwalić sprawnym systemem demokratycznym i energicznym społeczeństwem obywatelskim.

• W porównaniu do relacji UE-Rosja, konflikt we wschodniej Azji nie ma natury ideologicznej. Chiny postrzegają demokrację jako zagrożenie wewnętrzne, ale nie starają się jej osłabiać poza granicami swojego kraju.

• Status quo w regionie nieuchronnie ulegnie zmianom, zasadniczym pytaniem pozostaje więc, jak ten proces przeprowadzić.

• Konflikt zbrojny we wschodniej Azji nie jest niewyobrażalny i dotyczyłby dwóch z najważniejszych partnerów handlowych Europy. Zmusiłby on również UE do opowiedzenia się po jednej ze stron i odciągnąłby uwagę USA od powstrzymywania Rosji. Jest zatem w interesie Europy, by promować utworzenie reżimu bezpieczeństwa w Azji Wschodniej.

• Strategia Chin jest wyjątkowo skuteczna w unikaniu otwartego konfliktu przy jednoczesnej ekspansji przy użyciu środków fizycznych. Działania Pekinu wynikają zarówno z potrzeb bezpieczeństwa, jak i z jego rozumienia suwerenności narodowej, ale w przyszłości może być trudno je pogodzić z potrzebą zapewnienia dobrobytu wewnątrz kraju. W krótkim terminie wymogi bezpieczeństwa i suwerenności będą dyktować bardziej asertywną politykę zagraniczną, ale w dłuższej perspektywie problemy wewnętrzne mogą skłonić Chiny do bardziej ugodowej postawy.

• Chiny nie są ani przygotowane, ani skłonne, by zastąpić Stany Zjednoczone jako lidera porządku globalnego. Chcą one raczej zachowania globalizacji w wymiarze gospodarczym oraz reżimu wolnego handlu, ale są mniej zainteresowane politycznymi i prawnymi aspektami liberalnego porządku międzynarodowego.