Rusland rommelt aan de grenzen

Met militairen aan de Europese oostgrens, economische sancties, en de aanpak van de kartelpraktijken van energiereus Gazprom, stellen Europa en de Verenigde Staten zich sinds de annexatie van de Krim hard op tegen Rusland. Dat is noodzakelijk, maar uiteindelijk heeft Europa Rusland nodig, denkt de Brit Mark Leonard.

Hij is directeur van de denktank Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen. Leonard pleit voor een Europees beleid dat niet alleen waakt voor Russische inmenging in de Europese Unie, maar juist ook de noodzaak van (economische) samenwerking erkent.

Is Rusland een bedreiging voor Europa?
"Vanuit Amerikaans perspectief is het voornaamste probleem de Russische poging om grenzen te wijzigen. Washington wil dat Rusland daarvoor een hoge prijs betaalt, om zo de bondgenoten in Azië en het Midden-Oosten gerust te stellen. Die vrezen dat bijvoorbeeld China soortgelijke ambities heeft. Het lastige van de Oekraïne-crisis is echter dat het niet alleen draait om grondgebied.

Voor president Poetin gaat het vooral om overleven in de binnenlandse politiek en het behoud van de Russische soevereiniteit zonder bemoeienis van buiten. Zijn ultieme doel is vrijheid van handelen en laten zien dat hij bepaalt wat er gebeurt. Poetin wil tegenwicht bieden aan wat hij ziet als een westers plan om invloed in zijn achtertuin uit te oefenen. Als Oekraïne zich ontwikkelt tot een stabiel pro-westers land zou dat een bedreiging vormen voor de binnenlandse macht van Poetin. De beste middelen daartegen zijn destabilisatie van andere landen en het creëren van een ring van landen rondom Rusland die vrij zijn van westerse bemoeienis.

Voor Europa is de Russische dreiging niet zozeer militair. Het Europese bouwwerk van na de Koude Oorlog ligt onder vuur. We vervingen geopolitieke strijd door democratie, wederzijdse afhankelijkheid en rechtsregels. Als het gaat over het bewapenen van Oekraïne liggen beleidsmakers en analisten in de Verenigde Staten en Europa ver uit elkaar. Als het doel is om Rusland te straffen, is bewapening een goed idee. Maar als je het conflict wilt bevriezen, dan zou het natuurlijk erg onverstandig zijn. Voor Europa zit de dreiging verder in Russische pogingen om de postmoderne waarden waar de Europese Unie op is gebaseerd, in de lidstaten zelf te ondermijnen."

Mark Leonard

Mark Leonard (1974) is een Britse politicoog. Hij is medeoprichter en directeur van de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen, een denktank met vestigingen in zeven verschillende Europese landen. Hij schreef verscheidene boeken, waaronder 'Waarom Europa de 21ste eeuw zal domineren' (2005) en 'Wat denkt China?' (2008). Voor persbureau Reuters schrijft hij een column over buitenlands beleid.

U doelt op de Hongaarse premier Victor Orban, die Poetins autoritaire stijl openlijk bewondert?
"Naast Orban gaat het ook om de Russische financiering van Marine Le Pen in Frankrijk. Het Kremlin spreekt daarnaast over geld voor het nee-kamp in het Britse referendum over EU-lidmaatschap. Meer algemeen zijn er Russische pogingen om de eenheid tussen EU-lidstaten te ondermijnen. Onrust in Griekenland kan wat dat betreft ook een probleem worden."

De dreiging is dus niet zozeer dat Russische militairen zonder uniform plots opduiken in de Baltische staten, maar eerder dat Poetin met politieke middelen onrust stookt?
"Het interessante van Poetin is dat hij tamelijk flexibel is in de middelen die hij inzet. In Oekraïne gebruikt hij soms het leger, soms politieke druk, en soms eist hij dat Kiev plots de achterstallige gasrekeningen betaalt.

We kunnen niets uitsluiten, dus het is verstandig als Europese landen samen met de Verenigde Staten werken aan hun collectieve verdediging. Maar politieke middelen tegen Europa zijn waarschijnlijker dan militaire."

Hoe kan Europa verdeeld raken? Vreest u dat landen een veto tegen sancties uitspreken?
"De eenheid binnen de EU is opmerkelijk. Dat komt voor een groot deel door het diplomatieke werk van Angela Merkel. Ook belangrijk zijn verbeteringen in het Europese energienetwerk, waardoor Rusland moeilijker individuele landen onder druk kan zetten door de gaskraan dicht te draaien. En zonder de MH17 zou het heel lastig geweest zijn om voldoende steun te vinden voor de zwaardere sancties tegen de Russische economie.

Maar de Europese eenheid is fragiel. Als Griekenland gedwongen de eurozone verlaat, en Tsipras vervolgens wanhopig naar steun en kapitaal uit andere hoek zoekt, dan is het voorstelbaar dat Griekenland sancties blokkeert in ruil voor steun. Athene ziet sowieso al geen heil in sancties. Dan is er nog het structurele gevaar dat ongeveer een derde van de EU-lidstaten sceptisch tegenover strafmaatregelen staat. Als zij een kans zien ze te beëindigen, zouden ze dat doen."

Hoe moeten Poetins politieke tactieken bestreden worden?
"We moeten beseffen dat de Europese macht schuilt in eensgezindheid. We moeten duidelijk maken aan bijvoorbeeld Hongarije dat als het de Europese waarden wil ondermijnen, dat land daarvoor een hoge prijs betaalt. Brussel moet zich vooral niet bemoeien met de financiering van politieke partijen in de lidstaten zelf. Dat zou contraproductief zijn. Maar landen kunnen wel naar hun eigen regels over financiering vanuit het buitenland kijken."

Helpen de sancties eigenlijk wel om Poetins gedrag te veranderen?
"Het is vooral een expressie van Europese eenheid. Ze waren noodzakelijk omdat Poetin zwakte ziet als een uitnodiging tot agressie. Maar ik zie niet in hoe sancties op termijn kunnen bereiken dat Poetin zijn positie rondom Oekraïne aanpast. Sancties drijven Rusland juist ook in een onwenselijke richting. Moskou zoekt nu naar alternatieve markten en als Europa sancties te ver doorvoert, kan Rusland elders bondgenoten gaan zoeken."

Rusland heeft vorig jaar een energiedeal met China gesloten. Worden die twee landen vrienden?
"De relatie tussen Moskou en Peking is complex. Ze hebben gedeelde belangen in hun verzet tegen de Verenigde Staten, maar ondertussen wantrouwen ze elkaar. Op korte termijn telt de reddingsboei die China uitgeworpen heeft. Rusland heeft een nieuwe exportmarkt, en krijgt financiële steun en investeringen. De Chinezen krijgen daarvoor drie dingen terug: energiedeals, gevoelige militaire technologie, en de mogelijkheid om in meer sectoren van de Russische economie te investeren.

Maar het niet-vertelde verhaal is dat de Europeanen zo druk zijn tegenwicht te bieden aan Russische bemoeienis in buurlanden en de Douane-Unie (een door Rusland opgezette tegenhanger van de EU, bestaande uit Rusland, Armenië, Belarus en Kazachstan, red.) dat ze weleens kunnen missen dat China opkomt als de dominante economische macht in de regio.

China legt onder de noemer 'nieuwe zijderoute' infrastructuur aan in Centraal-Azië en de Kaukasus richting Europa. China ziet zichzelf als machtscentrum en benadert perifere landen op individuele basis. Dan is China de machtige partij en zijn er geen regels of wetten om je rechten te beschermen. Als het Chinese project slaagt, kan Peking uiteindelijk verdeeldheid zaaien in de Europese Unie. Als uitloper van de nieuwe zijderoute investeert China nu al in infrastructuur in Oost-Europa en de Balkan."

U denkt dat Rusland een nuttig tegenwicht kan bieden voor de uitbreiding van Chinese dominantie richting Europa?
"Het is in Europa's belang dat er aan de oostkant verschillende wedijverende landen zijn, en niet één grootmacht. Daarom is de EU ermee gediend dat de Douane-Unie van de grond komt. Bovendien heeft Moskou ook een eigen project nodig. Als Rusland omringd wordt door de zijderoute en de EU, zonder zelf iets soortgelijks te hebben, is het gevaar dat het naar militaire middelen grijpt groter. Dat is het slechtst denkbare scenario voor Europa.

Een diepere relatie tussen Rusland en zijn Euraziatische buren vormt geen bedreiging voor de EU, zeker als westersgezinde landen als Oekraïne en Georgië er niet bijhoren. We moeten de Douane-Unie daarom aanmoedigen. Het laat Rusland zien dat we de EU en de Navo niet eeuwig willen uitbreiden, maar dat er ook ruimte is voor een project tussen Rusland en zijn buurlanden."