Direct naar artikelinhoud
Rusland

De liefde voor Poetin bloeit in het Westen

Extreem-rechts is vooral gecharmeerd van Poetins conservatieve, nationalistische agenda.

De Russische president Vladimir Poetin gold in het Westen jarenlang als een paria. De man die in 2014 de Krim annexeerde, onrust stookte in het oosten van Oekraïne en hard optrad tegen minderheden en dissidenten, was uit de gratie geraakt. Maar het tij lijkt te keren dankzij de opkomst van de populisten in Europa en de Verenigde Staten.

De aankomende Amerikaanse president Donald Trump is het meest recente voorbeeld van een Poetin-vriend. Al tijdens zijn campagne nam Trump het geregeld voor de Rus op. "Ik heb altijd een goed gevoel gehad over Poetin", zei hij een jaar geleden tegen nieuwszender MSNBC. Op een vraag over de moorden op Russische journalisten - politieke tegenstanders van Poetin - antwoordde hij: "Poetin is tenminste een leider, anders dan wat we hier hebben." In latere vraaggesprekken noemde hij Poetin opnieuw 'een veel betere leider' dan Barack Obama. Hij prees de 'grote controle' van Poetin over Rusland, met maar liefst 82 procent steun onder de bevolking. "Ik denk dat ik best met 'm zal kunnen opschieten."

Trumps pro-Russische uitlatingen waren geen loze kreten, bleek dinsdag toen hij Exxon Mobil-topman Rex Tillerson voordroeg als nieuwe Amerikaanse minister van buitenlandse zaken. Deze man onderhoudt innige banden met Poetin. Als bedankje voor de oliedeals die Tillerson met Rusland sloot, verleende Poetin hem in 2013 hoogstpersoonlijk de prestigieuze Orde van Vriendschap. Tillerson is kritisch over de sancties tegen Rusland. Zijn omstreden voordracht moet nog door de Senaat worden goedgekeurd.

Ik heb altijd een goed gevoel gehad over Poetin.
Donald Trump

De aanstaande Amerikaanse president is niet de enige populistische fan die Poetin er in het Westen bij heeft gekregen. Ook Nigel Farage, tot voor kort leider van de Britse populistische Ukip-partij en de drijvende kracht achter het Brexit-referendum, loopt weg met de Rus. Farage is vaak te gast op Russia Today, de propagandazender van het Kremlin, waar hij fulmineert tegen 'antidemocratische' westerse leiders.

Op diezelfde zender schuift Marine Le Pen geregeld aan. Zodra zij in 2011 de partijleiding van het Franse rechts-nationalistische Front National overnam van haar vader, begon ze toenadering te zoeken tot Poetin. Als uitgesproken adept maakt ze komend voorjaar een serieuze kans op het presidentschap. Haar grootste concurrent, de centrum-rechtse François Fillon, is toevallig ook een vriend van Poetin. De Rus zit dus gebeiteld.

Zo lijkt met elke verkiezing in het Westen de steun voor Poetins nationalistische regime te groeien, vooral dankzij populistische partijen of individuen die oprukken langs de flanken. Analisten van de denktank European Council on Foreign Relations (ECFR) publiceerden deze zomer een rapport waarin ze 45 radicale anti-establishmentpartijen in Europa in kaart brachten. "Dertig van die partijen hadden sympathie voor de standpunten van Rusland", aldus onderzoekster Dina Pardijs. En 24 waren bereid de sancties tegen Rusland - ingesteld vanwege de annexatie van de Krim - af te schaffen en terug te keren naar 'business as usual'.

Wat daarbij opvalt, is de geografische verdeling. In het westen en zuiden van Europa zit de liefde het diepst. Daar willen de meeste populisten de sancties tegen Rusland schrappen, of het nu gaat om de Griekse extreem-rechtse Gouden Dageraad, het Duitse Die Linke of het Front National. In het oosten en noorden, dichter tegen de Russische dreiging aan, heerst meer reserve. Daar willen populisten, ondanks hun bewondering, de sancties vaak juist handhaven. Dat geldt onder meer voor het Hongaarse Fidesz, het Poolse PiS, de Ware Finnen en de Zweden Democraten - allemaal rechts-nationalistisch.

De PVV is een geval apart. De partij stemt in het Europarlement meestal tegen resoluties die kritisch zijn over Rusland. Maar dat komt volgens PVV-Europarlementariër Marcel de Graaff alleen doordat de partij tegen de EU is en daarom alle resoluties wegstemt waarin de EU wordt opgeroepen iets te doen. Het is 'volstrekte onzin' om dit negatieve stemgedrag te duiden als 'pro-Rusland', laat De Graaff per e-mail weten. Op de vraag of de PVV puur vanuit Nederland sancties wil, los van de EU, kwam geen antwoord.

Hoewel de liefde voor Poetin dus niet in elk land even hevig lijkt te zijn, blijft het frappant dat veruit de meeste populisten in het Westen iets in de Russische president bewonderen. Wat zien ze toch in hem?

Extreem-rechts is vooral gecharmeerd van Poetins conservatieve, nationalistische agenda, zegt Fredrik Wesslau, Europa-analist bij denktank ECFR. "Vanuit hun euroscepsis waarderen extreem-rechtse politici Poetins soevereine natiestaat, zoals ze die ook zelf nastreven. Verder houden ze van Poetins xenofobie en anti-islamhouding." Sinds de vluchtelingencrisis weegt dit laatste zwaarder, aldus Wesslau. Daarnaast voelen rechtse populisten zich bij Poetin thuis vanwege zijn autoritaire leiderschap, zijn aanvallen op de homorechten en zijn verdediging van de traditionele christelijke familiewaarden.

Radicaal-linkse populisten vinden Poetin om andere redenen aantrekkelijk. Zij zien in het huidige Rusland een alternatief model voor het westerse kapitalistische systeem met zijn globalisering, bestierd door de Verenigde Staten. Verder delen ze met Poetin vaak een afkeer van de Navo. En soms spelen er ook nog oude gevoelens van communistische verwantschap mee, al heeft Rusland zijn rode veren allang afgeschud.

Het gaat links en rechts overigens niet alleen om ideologie, maar ook om Poetins rebelse imago, zegt politicoloog Péter Krekó, leider van het Hongaarse onderzoeksinstituut Political Capital. Wat de president voor beide kampen zo onweerstaanbaar maakt, denkt Krekó, is zijn strijd tegen het wereldwijde establishment. "Poetin is de belangrijkste uitdager van de wereldorde en van de gevestigde leiders. Onder het motto 'de vijand van mijn vijand is mijn vriend', ongeacht wie het is, kruipen de populisten daarom tegen hem aan."

Poetin is de belangrijkste uitdager van de wereldorde.

Op bezoek in Moskou

Leiders van een hele reeks radicale Europese partijen zijn al op bezoek geweest in Moskou, van de Italiaanse extreem-rechtse Lega Nord tot de Griekse Gouden Dageraad. Steevast ontmoeten ze opvallend hooggeplaatste figuren uit Poetins omgeving. Zo is Marine Le Pen herhaaldelijk ontvangen door Sergej Narysjkin, tot voor kort voorzitter van het Russisch parlement en in oktober benoemd tot directeur van de buitenlandse inlichtingendienst. Volgens nieuwssite Mediapart kreeg ze ook Poetin zelf te zien.

Als machtige vriend verleent Poetin de populisten niet alleen status, politieke steun en een zekere bescherming, maar soms ook financiële hulp. Le Pen kreeg in 2014 een lening van 9,4 miljoen euro van de First Czech Russian Bank, die nauwe banden heeft met het Kremlin. Le Pen betaalde er haar campagne mee voor de Europese Verkiezingen, die ze glansrijk won. De lening zou uit diverse termijnen bestaan, voor een totaalbedrag van 40 miljoen euro. De rest van het geld gebruikt Le Pen mogelijk voor de verkiezingscampagne van komend jaar. Westerse banken wilden haar niets lenen, zegt ze.

Er gaan geruchten dat Poetin ook andere extreme partijen financiert, maar bewijs ontbreekt. Zeker is wel dat de president zich al jaren inspant om een gunstig gezind Europees netwerk op te bouwen via media, denktanks en populistische jeugdbewegingen. Mogelijk schuwt hij ook schimmige vormen van digitale inmenging niet, gezien de verdenking dat Rusland dit jaar via een computerhack de verkiezingswinst van Trump heeft bevorderd. De Duitse bondskanselier Angela Merkel vreest iets soortgelijks, namelijk dat Poetin haar herverkiezing in 2017 wil ondermijnen door de grootschalige verspreiding van nepnieuws.

Zien populisten zelf dan geen gevaar in Poetin, die door zijn rol in talrijke bloedige crises - Georgië, Oekraïne, Syrië - het afgelopen decennium een beroerde reputatie heeft opgebouwd in het Westen? Marine Le Pen ligt er niet wakker van. "Er is geen reden om bang te zijn voor Poetin", zei ze vorige maand tegen de BBC, "om de eenvoudige reden dat Frankrijk en Rusland een heel oude relatie hebben die historisch gebaseerd is op vriendschap".

Om het idee van een Russische militaire aanval moest ze 'glimlachen', zei ze. De ware bedreiging voor Europa komt volgens haar van de Europese Unie en de Verenigde Staten, die het continent zouden destabiliseren door agressief op te treden tegen Rusland. "En waarom doen ze dat? Omdat het model dat Poetin verdedigt, radicaal verschilt van dat van Obama. Het is er een van 'beredeneerd protectionisme', van aandacht voor het belang van je eigen land, van het verdedigen van je identiteit. Dat model wil ik ook verdedigen in mijn eigen land."

Uit deze redenering volgt dat de Navo, opgericht voor 'een Russisch gevaar dat niet meer bestaat', moet worden ontbonden, zo betoogde Le Pen verder. De Navo is volgens haar een instrument geworden dat aangesloten landen dwingt om zich te voegen naar de wil van de VS. "Voor iemand als ik, die waarde hecht aan de noties van onafhankelijkheid en soevereiniteit, is dat onverdraaglijk."

Nieuwe afhankelijkheid

Maar volgens politicoloog Krekó dreigt Le Pen een nieuwe afhankelijkheid te creëren, namelijk van Poetin. Ze zégt dat ze voor haar eigen idealen opkomt, maar dat leidt opvallend vaak tot pro-Russisch stemgedrag in het Europees parlement, aldus Krekó. Zo stemde ze tegen de sancties, tegen het associatieverdrag met Oekraïne en tegen een resolutie die de moord op de Russische oppositieleider Boris Nemtsov in 2015 veroordeelde.

Lang niet alle populisten zijn zo radicaal pro-Poetin als Le Pen. Er bestaan ook kritischer vormen van liefde. Zo ziet de rechts-populistische Alternative für Deutschland wel degelijk antidemocratische misstanden in Rusland waar iets aan moet gebeuren. Maar de partij verkiest realpolitiek. "We zijn realistisch", zegt bestuurslid Georg Pazderski. "Als je vrede wilt en iets wilt veranderen, zul je met Poetin moeten praten. Sancties zijn niet de goede weg. We hebben juist hechtere banden nodig, economisch, politiek en cultureel."

Aan Poetins autocratische leiderschap tilt Pazderski niet zwaar. "Rusland heeft altijd sterke leiders gehad", relativeert hij. "Dat past bij het land, en de meeste Russen zijn tevreden met Poetin. Hij zou misschien niet de beste man zijn om Nederland of Duitsland te leiden, maar Rusland wel." Ondanks deze kanttekeningen onderhoudt de AfD nauwe banden met Poetin, die binnenkort wellicht bezegeld worden met een partnerschap tussen de AfD-jeugdafdeling en Poetins partij Verenigd Rusland. "Maar daar bestaat binnen de partij veel weerstand tegen", zegt Pazderski. "Er is maar een klein groepje mee bezig."

De inhoudelijke verschillen tussen de populistische partijen stellen analist Wesslau niet gerust. De trend is duidelijk, zegt hij, en hij vraagt zich af of het vrije westen deze ontwikkeling zal overleven. Hij vreest de nieuwe as 'populisten-Poetin-Trump'. "Deze giftige mix ondermijnt de liberale orde en bedreigt de EU. Aan de ene kant heb je Poetin, een ideologische vader voor de populisten. Aan de andere kant heb je Trump met zijn strateeg Stephen Bannon, die bevriend is met Le Pen en die de racistische Amerikaanse site Breitbart News naar Duitsland en Frankrijk wil halen. Daartussen wordt het liberale Europa verdrukt. Erg gevaarlijk."

Politicoloog Krekó deelt de zorgen, zeker als Le Pen de presidentverkiezingen wint en als ze haar land via een referendum uit de EU trekt, met mogelijk een totale ontmanteling van de EU tot gevolg. Maar hij blijft liever hoopvol. "Laten we ons vasthouden aan het idee dat westerse democratieën veel crises te boven zijn gekomen. Populistische partijen matigen vaak hun radicalisme als ze dichter bij de macht komen. Dat geldt misschien ook voor Trump. Vanuit de oppositie kun je makkelijk als een onruststoker tekeergaan. Als je eenmaal aan de macht bent, niet meer, want dan creëer je je eigen ondergang."

Als je vrede wil, zul je met Poetin moeten praten.