Scandinavië zoekt militaire beschutting tegen Rusland

Denemarken kondigde vorige week aan een radarstation op de Faeröer te heropenen en met drones te gaan surveilleren boven Groenland. Het Zweedse leger wordt uitgebreid met 30.000 soldaten. Amerikaanse, Noorse en Zweedse gevechtsvliegtuigen vliegen ineens samen in het poolgebied. En het eens neutrale Finland doet aan Europese defensie-initiatieven mee. Wat is er gaande in het doorgaans rustige noorden van Europa?

Het antwoord is simpel: noordelijke landen zijn bang voor Rusland. Ze proberen zich soms solo, soms gezamenlijk, in te dekken tegen wat zij zien als een groeiend gevaar. Sommigen spreken van een ‘nieuwe Koude Oorlog’.

De eerste alarmbellen gingen af in 2008, toen Rusland twee provincies van buurland Georgië bezette. Noorwegen, Zweden en Finland, die sinds de val van de Muur in 1989 op defensie hadden bezuinigd, vroegen zich af: kon dit hen ook overkomen? Noorwegen en Finland grenzen direct aan Rusland, Zweden bijna. Toen kwam de annexatie van de Krim in 2014, en de oorlog in de oostelijke Oekraïne. Russische straaljagers schenden nu geregeld het luchtruim van Noord-Europese landen. Russische onderzeeërs duiken onaangekondigd op. Er worden weer Russische spionnen in de kraag gevat, zoals in december in Denemarken. Russische militaire oefeningen worden vlak tegen hun grenzen aan gehouden. De snelle militarisering van het poolgebied door Rusland, China en de VS baart alle noordelijke landen zorgen.

Elk land reageert hier anders op, omdat iedereen in een andere situatie zit. Noorwegen en Denemarken zitten in de NAVO. Zweden en Finland varen al decennialang een neutrale koers. Noorwegen is, als enige, geen lid van de EU, maar het doet wél mee aan nieuwe Europese defensie-initiatieven waar Denemarken juist een opt-out voor heeft.

„De grens tussen NAVO-leden, EU-leden en niet-leden vervaagt,” zegt Göran von Sydow, directeur van het Zweedse Instituut voor Europese Zaken (SIEPS) in Stockholm. „Nu we allemaal beschutting zoeken, versterken we bestaande allianties en zoeken we nieuwe. Van buitenaf ziet het er rommelig uit. Maar uiteindelijk zijn we allemaal met hetzelfde bezig: meer defensie.”

IJzige poolwind

Noorwegen hield in 2018 de grootste NAVO-oefening sinds de jaren tachtig. Vorig jaar verwelkomde het land tweemaal een Amerikaanse nucleaire onderzeeër in Tromsö. Die moest in een fjord blijven liggen omdat de enige haven voor onderzeeërs is opgedoekt, maar binnenkort bouwen de Noren een nieuwe, waar de Amerikanen dan geregeld gebruik van zullen maken. Het signaal: de VS schroeven hun aanwezigheid in de regio op.

Eind september nodigde de Noorse minister van Defensie Frank Bakke-Jensen zijn Zweedse en Finse collega’s uit op een legerbasis in het uiterste noorden, waar Noorwegen aan Rusland grenst, om een akkoord te tekenen over meer defensiesamenwerking. In de ijzige poolwind zetten de drie, gezeten aan aparte houten picknicktafels, hun handtekening. Het idee, zei Bakke-Jensen, is dat „een toekomstige crisis of conflict niet een van ons zal raken, maar ons allen. Daarom gaan we meer samenwerken.”

In december vertelde zijn Zweedse collega Peter Hultqvist het parlement dat „een aanval op ons land niet ondenkbaar meer is”. Hij kreeg een verhoging van het militaire budget voor de komende vier jaar met 40 procent. Zweden heeft de dienstplicht weer ingevoerd, omdat het leger te weinig mensen trok. Op strategische plekken aan de Oostzee die onbeschermd waren, zoals het eiland Gotland, liggen weer bataljons. Afgelopen najaar werd er een oefening gehouden met Amerikaanse soldaten, om fictieve Russische aanvallen af te slaan. „Wie Gotland bezit, domineert de Oostzee,” zegt Calle Håkansson, defensie-expert aan de universiteit van Malmö.

‘NAVO-optie’

Er zijn in Zweden, dat lang prat ging op zijn neutraliteit, ineens discussies over de zogeheten ‘NAVO-optie’. Niet dat het lid wil worden van het bondgenootschap, waar het nauwe banden mee heeft („nauwer dan sommige lidstaten,” grapt een diplomaat). Wel is er is ineens een parlementaire meerderheid die wil dat de regering in haar veiligheidsbeleid opneemt dat lidmaatschap „een mogelijkheid” moet zijn. Finland, dat ook neutraal is om de „Russische beer” niet te provoceren, heeft de NAVO-optie al langer. Voorstanders zien dit als een manier om Russische agressie af te schrikken, tegenstanders betogen dat het Rusland juist irriteert. De Zweedse minderheidsregering, geleid door de sociaaldemocraten, is tegen. Deze maand publiceert de regering een rapport over het veiligheidsbeleid. Håkansson denkt niet dat de optie erin komt.

Ook Denemarken, dat zijn defensiebudget in 2018 met 22 procent verhoogde en hyperactief is in de NAVO, voelt zich kwetsbaar. Op cybergebied, op de Oostzee en in het poolgebied: Groenland is semi-autonoom binnen het Deense koninkrijk. Rusland, China en de VS zijn in het poolgebied, dat door de klimaatopwarming bevaarbaar en exploiteerbaar wordt, een race begonnen om grondstoffen, militaire bases en transportroutes. Op de zeebodem lopen pijplijnen en communicatiekabels. Westerse landen willen vermijden dat die in Russische of Chinese handen vallen. Een rapport van de Deense militaire inlichtingendienst noemt Rusland de „belangrijkste veiligheidsuitdaging”.

De noordelijke landen kijken vooral naar de VS en het VK voor bescherming. Voor Europese initiatieven als het Europees Defensiefonds en Pesco (permanente gestructureerde defensiesamenwerking, van 25 lidstaten die in wisselende samenstelling concrete projecten doen) lopen Denemarken en Zweden minder warm dan Finland en Noorwegen. Maar erbuiten blijven willen ze evenmin. Zweedse en Finse soldaten helpen Frankrijk in Mali in de strijd tegen jihadgroepen. Alle noordelijke landen halen militaire banden aan met Frankrijk, Duitsland en de Baltische staten.

Zo verstevigen ze de westelijke structuren waar ze deel van uitmaken. „We willen flexibel blijven,” zegt Von Sydow. „Tegelijkertijd zien we de regio ineens als eenheid. We hebben elkaar meer nodig dan ooit.”

Noordelijke landen wedijveren om Arctisch gebied