NEWSWEEK: Z przedstawionego w maju projektu Komisji Europejskiej wynika, że unijny budżet to ledwie 1,11 PKB całej UE. To wcale nie tak dużo biorąc pod uwagę wydatki państw członkowskich. Prowokacyjnie zapytam o co tyle hałasu?
PAWEŁ ŚWIEBODA: – Przyjęło się, że budżet unijny wynosi ok. 1 proc. PKB Unii Europejskiej. Zwykle to było minimalnie więcej. Najnowsza propozycja Komisji Europejskiej nie odbiega więc szczególnie od tej praktyki. Ważne jest to, że pomimo wyjścia z UE Wielkiej Brytanii udaje się – przynajmniej w wyjściowej propozycji Komisji – obronić wydatki na poziomie obecnym. Pamiętam jak w Polsce mówiono, że perspektywa budżetowa na lata 2014-20 jest ostatnią, z której tak bardzo skorzystamy. I że nigdy już nie będzie tak dużych pieniędzy. Okazało się, że to nieprawda. W nowej perspektywie znalazły się znaczące środki na cele uważane przez Polskę za szczególnie ważne czyli rolnictwo i politykę spójności. Proponowane cięcia w tych obszarach są zdecydowanie mniejsze niż można było się spodziewać – bo tylko 5 proc. w rolnictwie i 7 proc. w spójności. Dziura w budżecie, którą zostawia Wielka Brytania oceniana jest na 12-14 mld euro rocznie a mimo wszystko Komisji udało ją załatać. Tak więc biorąc pod uwagę okoliczności jest to ambitna propozycja. Na większy budżet nie byłoby dziś przyzwolenia politycznego w krajach członkowskich.
Bo budżet UE to nie jest przysłowiowy worek bez dna?
– Zgadza się. Poza tym w Unii powstały też instrumenty pozabudżetowe, na które też muszą być pieniądze – np. wszystkie programy ratunkowe, Europejski Mechanizm Stabilności. Choć nie są bezpośrednio częścią budżetu, przekładają się na rozwój Unii.
Cięcia rzędu 5 i 7 proc. w politykach rolnej i spójności przełożyć mogą się na kilkanaście miliardów euro mniej dla Polski. Na razie trudno nawet to oszacować, ale pieniędzy będzie mniej.
– Więcej na ten temat będzie można powiedzieć niebawem kiedy poznamy bardziej szczegółowe propozycje Komisji w tym bardzo ważny tzw. klucz alokacji funduszy spójności. Dzisiaj głównym kryterium ich przyznawania jest poziom PKB czyli wielkość dochodu narodowego.
Najbiedniejsi dostawali najwięcej.
– Komisja chce kryterium nieco zmodyfikować, tak aby 80 proc. klucza alokacji było pochodną poziomu PKB. Przy ustalaniu wielkości funduszy spójności będą też uwzględniane inne czynniki, np. kryteria społeczne. Od czasu kiedy uzgodniono obecną perspektywę budżetową, wiele się w Europie zmieniło. Kryzys finansowy miał olbrzymie skutki społeczne i unijny budżet powinien pomóc krajom członkowskim w radzeniu sobie z nimi. Co więcej w ramach tego nowego klucza alokacji będzie też przewidziana pewna pula środków na przyjęcie i integrację uchodźców. Będzie to jednak instrument uniwersalny, wspierający nie tylko unijny system relokacji uchodźców, ale przyjmowanie wszystkich uciekinierów – nie tylko z Południa, ale i ze Wschodu. Tak więc Polska twierdząca, że przyjmuje uchodźców z Ukrainy, również będzie mogła postarać się o te środki. O dyskryminacji w tym wypadku nie można więc mówić.
Komisja Europejska proponuje coś bardziej wybuchowego – uzależnienie wypłaty funduszy od praworządności. Po raz pierwszy w historii UE Bruksela szykuje skuteczny bat na niesfornych członków. To dobrze?
– Tego wymaga sytuacja. Unia musi się zabezpieczyć, bo unijny budżet to pieniądze europejskich podatników i powinny być wydawane zgodnie z zasadami państwa prawa. A Unia Europejska jest przecież wspólnotą prawa. Rozporządzenie Komisji w tej sprawie jest uniwersalne, dotyczy wszystkich członków UE i będzie miało zastosowanie wszędzie, gdzie zagrożone są rządy prawa. To coś w rodzaju dodatkowej gwarancji i rzeczywiście – zupełna nowość. Decydując się o wstrzymaniu wypłat Komisja będzie brała pod uwagę różne kryteria, takie jak np. niezależność sądownictwa, to jak działa system zamówień publicznych, poziom korupcji. itd
Choć nikt w Komisji nie mówi tego głośno, ten mechanizm został skrojony pod Polskę, gdzie rząd PiS próbuje podporządkować politykom sądownictwo
– Powiem tak: z jakiegoś powodu nie proponowano tego w 2013 roku, kiedy dopinano obecną perspektywę budżetową. Wówczas nie było to po prostu potrzebne. Teraz w wielu krajach mamy do czynienia z obniżeniem standardów rządów w prawa. Przeciwko Polsce toczy się w tej kwestii postępowanie.
Najgłośniej protestują Węgry. Szef węgierskiej dyplomacji zarzekał się, że Budapeszt nie zgodzi się na budżetowy szantaż Unii. Wymachiwanie szabelką?
– Właściwe negocjacje jeszcze się nie zaczęły, ale zdecydowana większość krajów członkowskich jest za tą propozycją. Nota bene – jako rozporządzenie – będzie ona przyjmowana większością kwalifikowaną czyli 55 proc. państw reprezentujących co najmniej 65 proc. ludności.
Polsce i Węgrom trudno będzie to zablokować...
– Każdy kraj będzie mógł zgłosić swoje zastrzeżenia, ale jak mówiłem zdecydowana większość krajów członkowskich jest „za”. Oczekiwałbym raczej rozwinięcia tej propozycji w toku negocjacji i uwzględnienia w szczegółowy sposób wszystkich możliwych sytuacji, w których fundusze mogłyby zostać zamrożone albo cofnięte.
Komisarz Věra Jourová mówiła niedawno, że gdyby zaproponowane powiązanie funduszy unijnych z przestrzeganiem rządów prawa obowiązywało obecnie, to fundusze dla Polski mogłyby być obcięte albo wstrzymane. Czy taka groźba skłoni rząd w Warszawie do porozumienia z Komisję Europejską w sprawie sądownictwa?
– Nie wiązałbym tych dwóch spraw. Czym innym jest procedura [w sprawie przestrzegania przez Polskę zasad praworządności – red.], która toczy się od od wielu miesięcy, a czym innym zabezpieczenie się na przyszłość, przed tego typu problemami. Choć rozmowy w sprawie Artykułu 7 wciąż jeszcze trwają to istnieją przesłanki by sądzić, że doprowadzą do niezbędnych zmian w reformie sądownictwa. Nowe zasady będą obowiązywały od 2021 roku. Mówimy o siedmiu latach w przyszłej dekadzie! Chodzi o wzmocnienie w przyszłości rządów prawa w całej Unii i nie dotyczy to tylko Polski.
Kto wymyślił powiązanie wypłat z budżetu z praworządnością?
– Przyjęcie tego rozwiązania zasugerowało w zeszłym roku Komisji Europejskiej kilka państw członkowskich. Komisja wyszła naprzeciw ich oczekiwaniom, zaś unijni komisarze uznali zgodnie, że tego typu system gwarancji jest dziś niezbędny.
Rozumiem, że naciskały na to kraje, które najwięcej wpłacają do unijnego budżetu – Niemcy, Holandia, Szwecja, itd.?
– Nie tylko. Zresztą składki do budżetu płaci każdy kraj członkowski. Wszystkim więc powinno zależeć na tym, by pieniądze były wydawane z godnie zasadami państwa prawa. Oczywiście ci, którzy więcej płacą, mają większe oczekiwania, ale jest też grupa krajów, która od lat zabiega, żeby Unia była bardziej aktywna w kwestii obrony rządów prawa.
To miał być budżet na miarę wyzwań, przed którymi stoi Unia, ale wielkiej rewolucji w wydatkach nie ma. Lwia część znów idzie na wspólną politykę rolną...
– Pamiętajmy, że przeznaczenie znaczących środków na rolnictwo w budżecie EU odciąża budżety krajowe. Krótko mówiąc oznacza to, że na poziomie krajowym nie są konieczne takie duże wydatki na rolnictwo. W projekcie budżetu przedstawionym przez Komisję uwzględniono nowe priorytety. Najbardziej spektakularny – bo aż dwudziestodwukrotny – jest proponowany wzrost wydatków na obronność, choć oczywiście z niskiego pułapu...
No właśnie. Poza tym 17 mld euro na siedem lat zapisane w projekcie budżetu na obronność wygląda śmiesznie w porównaniu z ponad 600 mld dolarów, które co roku na ten cel przeznaczają Stany Zjednoczone.
– Ale Europejski Fundusz Obronny nie zastępuje budżetów obronnych krajów członkowskich. Chodzi o wsparcie wspólnych działań np. w dziedzinie rozwoju nowego uzbrojenia i wspólnych projektów obronnych. Synergia w tej kwestii byłaby jakościową zmianą. Dziś każdy kraj UE zamawia swój rodzaj uzbrojenia i wszyscy na tym tracimy, bo marnowanych jest dużo środków.
Ale to nie jest koniec. Komisja proponuje 64 proc. wzrost wydatków na badania i rozwój i ponad dwukrotnie więcej pieniędzy na młodzież, w tym podwojenie programu Erasmus. A to jest dobra wiadomość dla Polski. Przez 20 lat ze stypendiów Erasmusa skorzystało 180 tys. młodych Polaków. Oznacza to 12 proc. udział w tym programie, podczas gdy ludność Polski stanowi tylko 7,5 proc. ludności całej Unii. Erasmus to flagowy projekt europejski. Chodzi o to, by szansę skorzystania z niego miało znacznie więcej młodych ludzi. Tym bardziej, że młodzież jest bardziej otwarta na Europę. Nawet w Wielkiej Brytanii. Gdyby referendum o wyjściu tego kraju z UE przeprowadzono wśród ludzi młodych, to nie byłoby brexitu. Inwestycja w młodzież jest sposobem przeciwdziałania presji populizmu, która będzie rosła. Trzeba wspierać to co się sprawdziło.
O 2,6 raza wzrosną też wydatki na migrację i zarządzanie granicami.
Biorąc pod uwagę olbrzymią presję migracyjną w Afryce i na Bliskim Wschodzie to pewnie kropla w morzu potrzeb?
– Oczywiście, zawsze można by na ten cel wydać więcej. W lutym Komisja Europejska zasugerowała utworzenie unijnej Federalnej Służby Granicznej liczącej 100 tys. funkcjonariuszy i urzędników. Ostatecznie zaproponowano 10 tysięcy co i tak jest znacznie więcej niż dzisiaj – półtora tysiąca. Polska jako kraj z jedną z najdłuższych granic zewnętrznych UE może skorzystać.
Komisja proponuje, by 55 mld odłożyć w specjalnej szufladce dla krajów strefy euro. To wprawdzie nie jest odrębny budżet strefy euro, czego się obawialiśmy, ale jednak krok w tym kierunku...
– Tak, ale 25 mld z tego przewidziane jest na reformy strukturalne i co ciekawe te środki są w większości otwarte dla wszystkich krajów UE. Kiedy jakiś kraj będzie chciał np. przeprowadzić reformę na rynku pracy, będzie mógł wnioskować o wsparcie na ten cel z tej puli.
Polska też?
– Tak. W dodatku Polska będzie mogła skorzystać też ze specjalnego funduszu na przygotowanie do członkostwa w strefie euro, jeśli tylko rząd na to się zdecyduje. W budżecie będzie też odrębny fundusz na wsparcie inwestycji w czasach kryzysu czyli tzw. fundusz stabilizacji fiskalnej. Chodzi o ochronę inwestycji publicznych, z którymi w czasach kryzysu z reguły jest kłopot. Rozważano także wypłatę dodatku dla bezrobotnych w krajach strefy euro, ale to nie przeszło. Okazało się to zbyt złożone i trudne w realizacji.
Rewolucji nie ma też przy finansowaniu budżetu. Nowym źródłem dochodów unijnego budżetu ma być sprzedaż certyfikatów na emisję dwutlenku węgla i coś w rodzaju podatku od tworzyw sztucznych. Czy to wystarczy na załatanie dziury po Wielkiej Brytanii?
– Podstawowym dochodem będą, jak do tej pory, wpłaty państw członkowskich oparte na kluczu PKB, cła i udział w podatku VAT. Około 12 proc. środków mają zapełnić nowe źródła finansowania – właśnie owe dochody z europejskiego systemu handlu emisjami dwutlenku węgla i tzw. kontrybucja narodowa oparta na wielkości produkcji i zastosowania plastiku. Każdy kraj będzie oceniany pod kontem recyclingu tworzyw sztucznych. W uproszczeniu im mniej dany kraj będzie produkował nowego a więcej przetwarzał zużytego plastiku, tym mniej będzie płacił.
To coś w rodzaju zachęty by zakazać produkcji plastikowych kubków i słomek?
– Tak, bo góra plastiku rośnie w sposób zastraszający i Komisja posuwa się do stanowczych działań, by temu zaradzić.
A dlaczego Bruksela nie zaproponowała śmielszych rozwiązań – np. finansowania unijnego budżetu z dyskutowanego od dłuższego czasu podatku od transakcji finansowych, albo opodatkowania gigantów internetowych takich jak Facebook czy Google?
– Dlatego, że dyskusja na ten temat ciągle się toczy, a budżet trzeba spiąć. Dochody do budżetu muszą być pewne. Jeśli chodzi o podatki, w UE obowiązuje jednomyślność, co oznacza, że procedury są dłuższe a ryzyko braku porozumienia większe. Jeśli Komisja zaproponowałaby podatek od firm internetowych jako jedno ze źródeł finansowania unijnego budżetu, to uzgodnienie go stanęłoby pod wielkim znakiem zapytania.
Komisja chciałaby, aby stolice porozumiały się w sprawie budżetu przed przyszłorocznymi wyborami do Parlamentu Europejskiego w maju 2018 r. To realistyczne założenie? Poprzednią perspektywę budżetową negocjowano 2,5 roku.
– Negocjacje budżetowe zwykle trwają długo, ale tym razem okoliczności są na tyle sprzyjające by sądzić, że uda się je zakończyć szybko. Mamy lepszą koniunkturę w UE i wzrost gospodarczy, co ułatwia dyskusję o budżecie. Poprzednia perspektywa była negocjowana w czasie kryzysu. Wówczas głównym graczem była Wielka Brytania, która domagała się ograniczenia budżetu do 1 proc. PKB i utworzyła zresztą nieformalny „Klub Jednego Procenta”, aktywnie namawiając państwa członkowskie by do niego przystępowały. Teraz Wlk. Brytania wychodzi z UE i nie uczestniczy w tych negocjacjach. Niemcy, które w 2012 były członkiem „Klubu Jednego Procenta” i domagały się cięć wydatków, dziś deklarują, że chcą łożyć więcej na budżet unijny. Komisja przedstawiła swą propozycję odpowiednio wcześniej. To wszystko napawa optymizmem, ale trzeba zrobić wszystko by negocjacje zamknąć w ciągu roku.
Jest jeszcze jeden powód, by się spiąć – w przyszłym roku Wlk. Brytania wychodzi z UE, zaczyna się nowy rozdział i byłoby dobrze zacząć go z nowym budżetem. Wszystko w rękach krajów członkowskich i Parlamentu Europejskiego. Na pewno byłoby to lepsze rozwiązanie dla Unii i Polski, która nadal będzie znaczącym beneficjentem. Każde opóźnienie oznacza straty i niepewność.
Podobnie jak i budżetowe weto, którym straszył premier Morawiecki...
– Oczywiście, bo wówczas nie ma rozporządzeń wykonawczych, budżet jest zamrożony, co nie byłoby dobrym rozwiązaniem dla Polski
