Iraanse reactie komt Saoedi-Arabië goed uit

Waarom hebben de leiders van Saoedi-Arabië de populaire sjiitische geestelijke Sheikh Nimr al-Nimr en 46 anderen ter dood laten brengen? Twee soorten motieven zijn denkbaar: binnenlandse en buitenlandse. Midden-Oostendeskundigen verschillen van mening over de vraag welke van de twee het belangrijkste zijn.

Ellie Geranmayeh van de European Council on Foreign Relations is ervan overtuigd dat interne factoren de Saoedische leiders ertoe hebben aangezet een daad te stellen waarvan ze wisten dat die internationaal grote repercussies zou hebben. 'Het was een reactie op het binnenlandse klimaat', zegt ze.

Sommige waarnemers denken dat de regering erop uit is de sjiitische minderheid in Saoedi-Arabië een waarschuwing te geven, of wellicht de jihadisten in eigen huis pogen af te schrikken, maar Geranmayeh ziet een andere doelgroep voor de krachtige boodschap. De nieuwe koning Salman probeert volgens haar de steun te herwinnen van twee ontevreden groepen: conservatieve hardliners die met argusogen kijken naar de voorzichtige hervormingen in het land, en de grote massa van werkloze jongeren.

'De Saoedische leiders willen laten zien dat ze zelfstandig kunnen handelen, los van wat het Westen wil. Dat is de onafhankelijke rol die veel Saoedi's verwachten van leiderschap.'

Internationale gevolgen

De - ingecalculeerde - reactie van Iran komt daarbij goed van pas, meent Geranmayeh. Het stelt de leiders in Riyad in staat te wijzen op het gevaar van de sjiitische vijand, een gevaar waartegen zij pal staan en waartegen zij alle soennieten verenigen.

Inderdaad, zegt Geranmayeh, de massa-executie heeft internationaal grote gevolgen. Het zal de regio verder versplinteren langs sektarische lijnen - soennieten tegenover sjiieten - en het oplossen van conflicten zoals in Syrië wordt bemoeilijkt. 'Ook het fragiele Libanon zal er last van krijgen en Irak zal nog meer de kant van Iran kiezen.'

Toch is Saoedi-Arabië volgens haar niet uit op het creëren van een oorlogssfeer. Iran trouwens ook niet. Daarom verwacht ze dat beide landen de zaak niet zullen laten escaleren.

Internationale dimensies

Vali Nasr van de Johns Hopkins University in Washington, auteur van het boek The Shia Revival, legt meer de nadruk op de internationale dimensies. Hij ziet de executies als een blijk van zwakte, niet van kracht. Het gedrag van de Saoedische leiders 'komt voort uit een gevoel van kwetsbaarheid', meent hij. 'Met zorg zien ze de nucleaire deal tussen de VS en Iran, de toenadering tussen beide landen. En ze willen niet dat Iran een rol speelt in de diplomatie rond Syrië.'

Vandaar het verbreken van de diplomatieke betrekkingen na het bestormen door betogers van de Saoedische ambassade in Teheran, volgens Nasr. 'Ze wisten precies dat de executie deze reactie zou geven, ze wisten dat het zou werken als een provocatie. Dat geeft hun de mogelijkheid Iran te isoleren.'

Ook Ahmed Mousalli, hoogleraar politicologie aan de American University in Beiroet, zit op de internationale lijn. 'De Saoedi's rollen met hun spierballen omdat ze niet winnen in Jemen en Syrië', zegt hij. 'Ze hebben het gevoel dat Iran de rijzende ster is, zeker na het nucleair akkoord. Wat nu gebeurt, weerspiegelt de angsten van de Saoedi's. Maar ze bereiken het tegenovergestelde van wat ze beogen.'

Lees ook

Iran realiseert zich in val Saoedi-Arabië te zijn getrapt

Het oplaaien in de gehele islamitische wereld van de sektarische spanningen door de executies in Saoedi-Arabië past in wat Vali Nasr sinds jaar en dag betoogt: de rivaliteit tussen sjiieten en soennieten komt alleen de Saoedi's in hun kraam te pas, niet de Iraniërs.

Sjiieten vormen in de moslimwereld immers slechts een minderheid van 15 procent. 'Iran heeft er dus niets aan die kaart te spelen', zegt hij. 'Het levert het land niets op. De Iraniërs houden er niet van als zaken in sektarische termen worden gedefinieerd. De Saoedi's wel. In elk sektarisch conflict kunnen zij zich opwerpen als leiders van de soennitische meerderheid onder de moslims.'

Ook voor binnenlands gebruik is dat een nuttige boodschap, zegt Nasr, die daarmee toch deels uitkomt bij de analyse van Geranmayeh. 'Economisch gaat het slecht in Saoedi-Arabië, er is veel onvrede. Nu kunnen ze de aandacht daarvan afleiden en de bevolking tonen dat ze in de regio een krachtige rol spelen.'

Strijd tussen soennieten en sjiieten zo oud als de islam

De religieuze strijd tussen soennieten en sjiieten is zo oud als de islam zelf. Toen de profeet Mohammed op sterven lag, had hij al een paar keer duidelijk gemaakt dat zijn schoonzoon Ali zijn opvolger, de kalief, moest worden. 'Wie mij als meester ziet, ziet Ali als zijn meester', luidt een van de overleveringen uit de hadith, de islamitische traditie. Zowel soennieten als sjiieten erkennen de echtheid hiervan.

De profeet had geen zonen, maar wel kleinzonen van zijn dochter Fatima en zijn neef en schoonzoon Ali. Zij waren zijn directe familie en het charisma van de profeet, zijn band met Allah, straalde ook op hen af. Sjiieten geloven tot op de dag van vandaag dat Ali, zijn familie en zijn opvolgers, de twaalf imams, een goddelijke vonk in zich dragen.

Helaas voor de 'partijgangers van Ali' (shiat Ali) werd Ali geen kalief. De opvolging liep niet via bloedverwantschap, maar middels de stamtradities, de soenna. Die schreef een raadgevende vergadering voor van stamhoofden, waarvoor Ali niet was uitgenodigd. Zij kozen Abu Bakr, vriend van de profeet, als eerste kalief. Diens twee opvolgers werden benoemd en vermoord. Daarna was het de beurt aan Ali, als vierde kalief. De weg leek nu vrij voor de familie van de profeet. Maar de 'Gouden Tijd' van de islam met de 'vier rechtgeleide kaliefen' kenmerkte zich door genadeloze afrekeningen en slachtpartijen. Ook Ali werd vermoord, nog geen dertig jaar na de dood van de profeet. De islamitische wereld is sindsdien verdeeld in de volgers van Ali en zijn familie, en soennieten die de claims van sjiieten als onzinnig beschouwen.

_{Ontvang elke dag de Volkskrant Avond Nieuwsbrief in uw mailbox, met het nieuws van vandaag, tv-tips voor vanavond, en alvast zes artikelen uit de krant van morgen. Schrijf u hier in.}